در اصول فقه قاعده‏اي مطرح است، مبني بر اين‏كه خصوص سبب عموم لفظ را تخصيص نمي‏زند و برخي از علماي عامه به استناد آن پاره‏اي آيات را كه در فضيلت علي‏عليه السلام نازل شده، انكار مي‏كنند. در اين مقاله سخن از اين است كه همواره چنين نيست كه خصوص سبب عموم لفظ را تخصيص نزند. آيه ولايت از آن جمله است; به علاوه عموميت لفظ، دليلي بر انكار خصوصيت‏سبب نيست.

اسباب نزول، عموم لفظ، خصوص سبب، سوره دهر.

بسياري از علماي اهل سنت نزول آياتي از قرآن را در شان حضرت علي‏عليه السلام مي‏پذيرند; اما برخي از آنان نيز آن را انكار مي‏كنند. مهمترين دليلي كه اقامه كرده‏اند، اين است كه آيات مورد استشهاد عام است; لذا نمي‏تواند در خصوص علي‏عليه السلام نزول يافته باشد.

هر چند بسياري از دانشمندان اهل سنت نظير حاكم حسكاني نزول قرآن از جمله سوره انسان را در شان اهل بيت‏با صراحت مي‏پذيرند; اما فخر رازي و برخي ديگر از مفسران اهل سنت‏سعي دارند، به گونه‏اي آن را رد كنند. مثلا فخر رازي در آغاز اين بحث در تفسير خود مي‏نويسد:
هيچيك از بزرگان معتزله مانند ابوبكر اصم و ابوعلي جبائي و ابوالقاسم كعبي و ابومسلم اصفهاني و قاضي عبدالجبار در تفسير خود ياد نكرده‏اند كه اين آيات درباره علي بن‏ابي طالب نازل شده‏است. تنها واحدي در كتاب بسيط ياد كرده كه آن درباره علي‏عليه السلام نازل شده و صاحب كشاف از ميان معتزله اين قصه را آورده‏است(1)
آنگاه پس از نقل روايت ابن‏عباس، درصدد نقد و انكار آن برخاسته، چنين مي‏گويد:
اولا آيات مذكور به صيغه جمع آمده‏است; مانند: يوفون بالنذر، يخافون و يطعمون; بنابراين تخصيص آن به شخص واحد خلاف نظم آيات است;
ثانيا اختصاص اين صيغه جمع به يك دسته و جمع معيني خلاف ظاهر است;
ثالثا حتي اگر بپذيريم اين سوره به خاطر عمل مشخصي از اهل‏بيت‏عليهم السلام نازل شده باشد، باز هم مدعاي شيعه ثابت نمي‏شود; زيرا در اصول فقه ثابت‏شده است كه در مورد اسباب نزول «اعتبار به عموم لفظ است; نه خصوص سبب.» (2)
قرطبي نيز كه تقريبا معاصر فخر رازي است، از جمله كساني است كه شان نزول خاص سوره دهر را به شدت انكار مي‏كند و بر اين باور است كه معنا و مفهوم اين سوره عام است و درباره همه ابرار و هر كس كه كار نيك و پسنديده‏اي انجام دهد، نازل شده است. عبارت وي چنين است:
مفسران گويند: آن درباره علي و فاطمه و كنيز آن دو به نام فضه نازل شده‏است; ولي نظر درست اين است كه آن درباره همه ابرار و هر آنكه كار نيكي انجام دهد، نازل شده‏است; به همين رو آن عام است (3) .
آنگاه مي‏افزايد:
ثعلبي، نقاش، قشيري و ديگران داستان نزول سوره را در شان آنان دانسته‏اند; ولي خود با صراحت مي‏گويد: اعتقاد من آن است كه اين نظر صحيح نيست و ثابت هم نشده است. (4)
به علاوه پس از نقل روايات و اشعار مربوط به اين سوره، به همان نحوي كه در كشف‏الاسرار و شواهد التنزيل آمده، مي‏گويد:
اين سخن جعلي و خرافي است و شايسته نيست كه علي‏عليه السلام فرزندان خويش را گرسنه نگه دارد تا بينوايي را سير سازد!! (5)
از ديگر دانشمندان اهل سنت كه درصدد نفي و انكار شان نزول سوره دهر برآمدند، بايد از ابن‏كثير (ت‏774ق) نام برد. وي كه تقريبا يك صد سال پس از سلف خويش يعني قرطبي مي‏زيست، در انكار فضايل اهل‏بيت‏عليهم السلام به ويژه علي‏عليه السلام تا آنجا پيش مي‏رود كه معتقد است هيچ آيه‏اي در شان اميرمؤمنان علي‏عليه السلام نازل نشد و آنچه را كه شيعه باور دارد، ادعايي بيش نبايد دانست. او مي‏گويد:
هيچ چيزي از قرآن در خصوص علي‏عليه السلام نازل نشده و هيچيك از آياتي كه ادعا مي‏كنند، در خصوص اوست، نظير «انما انت منذر و لكل قوم هاد» (6) و «و يطعمون الطعام علي حبه‏» و نيز رواياتي كه اين آيات را درباره او مي‏شمارند، درست نيست (7) .
آنچه به اجمال بر شمرديم، مجموع همه ايرادهايي است كه برخي مفسران عامه بر روايات شان نزول سوره دهر وارد دانسته‏اند. اينك به اختصار به نقد و بررسي اين ايرادها مي‏پردازيم:

چنانكه مشاهده شد، عمده‏ترين اشكال مخالفان بر محور دو نكته قرار دارد:
نخست اين كه شان نزول سوره دهر عام است و در حق همه ابرار- ونه طايفه خاصي- ساري و جاري است; چرا كه آيات مورد بحث تماما به صيغه جمع است و دليلي بر انحصار آن درباره فرد يا افراد معيني وجود ندارد. به علاوه حتي اگر درباره افراد خاصي باشد، باز هم اختصاص به آن مورد نداشته و مي‏توان آن را عام و در شان ديگران هم صادق دانست.
ديگر اين كه نزول اين سوره در مكه بوده است و آنچه شيعه ادعا مي‏كند، خرافه‏اي بيش نيست. (8)
هر چند پاسخ مفصل اين شبهه، خود كتاب پرحجمي خواهد شد; اما پاسخ‏هاي خويش را به اجمال اين‏گونه عرضه مي‏كنيم:
1- روايات مربوط به شان نزول خاص اين سوره تنها از طريق شيعه نقل نشده‏است تا جاي اين توهم باقي باشد كه گويا تنها اماميه بدان باور دارد. علامه اميني در اثر جاودانه خويش از سي و چهار منبع اهل سنت نام مي‏برد كه همگي روايت مذكور را به همان نحوي كه شيعه قبول دارد، نقل كرده و پذيرفته‏اند. (9)
2- به صيغه جمع بودن اين آيات نيز هرگز نمي‏تواند، شان نزول خاص آن را تحت الشعاع قرار دهد; زيرا آيات مذكور تنها مورد آن در قرآن نيست و از اين نمونه‏ها در قرآن فراوان است. يعني علي رغم اين كه ظاهر آيه به صيغه جمع است; اما همگان قبول دارند كه سبب نزول آن خاص بوده است. به عنوان شاهد به نمونه‏هاي زير توجه شود:
الف- «انما وليكم الله و رسوله و الذين امنوا الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة و هم راكعون‏» (10) .
در اين آيه گر چه عبارات و الفاظ آيه تماما به صيغه جمع است; ولي به اتفاق نظر علماي فريقين اين آيه نه‏تنها در شان مولاي متقيان، علي‏عليه السلام نازل شده است; بلكه اختصاص به آن حضرت دارد و نظير آيه نجوي (11) هيچ كس جز ايشان، به مضمون و محتواي آن عمل نكرده است. (12)
ب - «و الذين يرمون ازواجهم و لم‏يكن لهم شهداء الا انفسهم فشهادة احدهم اربع شهادات بالله انه لمن الصادقين‏» (13)
اين آيه كه به آيه لعان معروف است، بر حسب روايات در شان هلال بن‏اميه و يا فردي ديگر نازل شده است; (14) اما چنانكه ملاحظه مي‏شود، تمامي تعابير موجود در آيه به صيغه جمع آمده است.
ج - «الذين يظاهرون منكم من نسائهم ماهن امهاتهم...» (15) .
اين آيه كه به آيه ظهار مشهور است، در شان اوس بن صامت نازل گرديد (16) ; حال آنكه داراي تعابيري عام است و به شكل جمع بكار رفته است.
با توجه به اين آيات، كه به عنوان نمونه و شاهد ذكر شد، بايد گفت:
گاهي آياتي نازل مي‏گشت كه داراي تعبيري عام بوده و حكم آن، ظاهرا به همه مردم مربوط مي‏شد; اما سبب نزول آن آيه و يا آيات، عبارت از جرياني بود كه به فرد يا افراد خاصي ارتباط داشت (17) .
در مورد سوره دهر نيز مطلب از اين قرار است.
3- آنها كه شان نزول سوره را واقعه مربوط به اهل‏بيت‏عليهم السلام مي‏دانند، هرگز مدعي نيستند كه ديگر ابرار مشمول آيات اين سوره نيستند تا اشكال شود كه لفظ آيه عام است و نبايد آن را به مورد خاصش منحصر دانست; بلكه آنان نيز به عموم و شمول آيات واقف، بلكه معترف‏اند; اما بر اين نكته مسلم پاي مي‏فشرند كه اولا نزول سوره بدون سبب نبوده‏است; ثانيا سبب نزول آن هم مشخص است; ثالثا اهل‏بيت‏عليهم السلام مصداق بارز سبب نزول اين سوره‏اند.
اين كه «اعتبار به عموم لفظ است; نه خصوص سبب‏» امري قطعي و سخني بجا و درست است كه موافقان نزول سوره در شان اهل‏بيت‏عليهم السلام هم آن را مي‏پذيرند.
4- بر فرض كه سوره دهر در مكه نازل شده باشد، اين حقيقت جاي انكار ندارد كه مكي بودن سوره‏اي، هرگز منافي مدني بودن برخي آيات آن نيست. چنان كه عكس آن هم صادق است. يعني ممكن است‏سوره‏اي در مدينه نازل شده‏باشد; اما چون نظم قرآن توقيفي است و به دستور پيامبرصلي الله عليه وآله انجام گرفته است، (18) برخي آيات آن مكي باشند و سخن ابن‏حصار كه مي‏گويد: «هر يك از سوره‏هاي مكي و مدني آيات مستثنا دارد»، (19) بر اين نكته اشاره دارد.
اين كه مي‏گويند «فلان آيه درباره اهل‏بيت‏عليهم السلام يا درباره اميرمؤمنان، علي‏عليه السلام نازل شده‏است‏»، يكي از چند معنا را مي‏تواند داشته باشد:
الف - عملي بسيار ارزنده از اهل‏بيت‏عليهم السلام صادر گرديد كه سبب نزول آيه شريفه شده است. مثلا علي‏عليه السلام در هنگامه خطر، در بستر رسول خداصلي الله عليه وآله خوابيد و اين عمل اميرمؤمنان سبب نزول آيه «و من الناس من يشري نفسه ابتغاء مرضات الله‏» (20) شده; ولي آيه بر ديگران هم قابل صدق است; زيرا اعتبار به عموم و اطلاق لفظ آيه است، نه خصوص سبب و مورد نزول;
ب - مصداق يگانه آيه شريفه، اهل‏بيت‏عليهم السلام هستند و به ديگران به هيچ وجه قابل صدق نيست، مانند آيه تطهير (21) و آيه مباهله; (22)
ج - اهل‏بيت‏عليهم السلام مصداق اكمل و اظهر آيه شريفه هستند و از اين رو مانعي ندارد كه بر ديگران هم صادق آيد; مانند آيه «ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن ودا» (23) .
فرق اين معنا با معناي اول آن است كه در اولي، اهل‏بيت‏عليهم السلام سبب نزول آيه بودند; ولي در معنا سوم ممكن است اهل‏بيت‏عليهم السلام سبب نزول آيه نباشند و آيه بدون سبب نزول نازل شده‏باشد; ولي رسول خداصلي الله عليه وآله و ائمه‏عليهم السلام، اهل بيت را به عنوان مصداق مسلم و روشن آن آيه معرفي كرده باشند. (24)
اين مورد همان است كه علامه طباطبايي از آن با عنوان «جري و تطبيق‏» ياد مي‏كند. نامبرده گويد:
قرآن از نظر انطباق بر مصاديق وسعت داشته و به موارد نزول آيات اختصاص ندارد; بلكه در هر موردي كه با مورد نزول از لحاظ مناط و ملاك يكسان باشد، جاري مي‏گردد و اين همان معنايي است كه به جري در قرآن تعبير شده است. (25)
اين قاعده كه بر گرفته از روايات ائمه‏عليهم السلام است، به كرات در مجلدات بيست‏گانه الميزان مورد استناد قرار گرفته است و علامه با استفاده از اين قاعده و با اشاره به اين مطلب كه بسياري از روايات از قبيل جري و ذكر مصاديق است، نه تفسير، بلكه به شرح و توضيح اين بخش از روايات اقدام كرده‏اند. مانند احاديث فراواني كه از طريق شيعه از پيشوايان معصوم‏عليهم السلام وايت‏شده‏است، مبني بر اينكه در همه آياتي كه با خطاب «يا ايها الذين آمنوا» آمده، يا مخاطب آن انديشمندان، پرهيزكاران، نيكوكاران و.... است، مصداق بارز و مظهر تام و تمام آن ائمه‏عليهم السلام هستند و مي‏توان آن آيات را بر آنان تطبيق كرد. (26)